In alle organismen is transport van stoffen noodzakelijk om voedingsstoffen, zuurstof en afvalstoffen te verplaatsen. Bij eencelligen gebeurt dit via diffusie en osmose, maar bij grotere meercellige organismen is een transportstelsel nodig. Dit stelsel kan een open of gesloten bloedsomloop hebben, afhankelijk van het organisme.

Bouw van een transportstelsel

• Eencelligen nemen stoffen direct op via het celmembraan door diffusie en osmose.
• Meercellige organismen hebben een transportstelsel om stoffen over langere afstanden efficiënt te vervoeren.
• Open bloedsomloop: Hier stroomt de hemolymfe vrij door het lichaam en komt direct in contact met de organen, zoals bij insecten.
• Gesloten bloedsomloop: Het bloed stroomt in bloedvaten en blijft gescheiden van de lichaamsvloeistoffen. Dit komt voor bij gewervelde dieren en zorgt voor een efficiënter transport.

Bij gewervelde dieren is de bloedsomloop vaak dubbel, wat betekent dat het bloed twee keer per omloop door het hart stroomt:

• Kleine bloedsomloop: Voert zuurstofarm bloed van het hart naar de longen, waar het zuurstof opneemt en koolstofdioxide afgeeft, waarna het terugkeert naar het hart.
• Grote bloedsomloop: Pompt zuurstofrijk bloed vanuit het hart naar de organen en weefsels, waar zuurstof en voedingsstoffen worden afgegeven en afvalstoffen worden opgenomen.

Bloed en bloedvaten

Het hart is de pomp van het circulatiesysteem en houdt de bloedsomloop op gang. De bloedvaten hebben verschillende functies:

• Slagaders (arteriën): Transporteren bloed van het hart naar de organen. Ze hebben dikke, elastische wanden om de hoge druk te weerstaan.
• Haarvaten (capillairen): Verbinden slagaders met aders en zorgen voor de uitwisseling van stoffen tussen het bloed en de weefsels. De dunne wanden maken diffusie van zuurstof, koolstofdioxide en voedingsstoffen mogelijk.
• Aders (venen): Voeren bloed terug naar het hart. Ze hebben kleppen die voorkomen dat bloed terugstroomt.

Bloed bestaat uit verschillende componenten:

• Bloedplasma: Bevat water, opgeloste stoffen, en plasma-eiwitten zoals albumine en globuline, die helpen bij transport en afweer.
• Rode bloedcellen (erytrocyten): Bevatten hemoglobine, dat zuurstof bindt en door het lichaam transporteert.
• Witte bloedcellen (leukocyten): Spelen een rol in het immuunsysteem en bestrijden ziekteverwekkers.
• Bloedplaatjes (trombocyten): Zijn essentieel voor de bloedstolling, waarbij fibrinogeen wordt omgezet in fibrine om bloedverlies te voorkomen.

Regulatie van het transportstelsel

De bloeddruk wordt beïnvloed door de pompkracht van het hart en de elasticiteit van de bloedvaten.

• De hersenen en het autonome zenuwstelsel reguleren de bloeddruk via terugkoppelingsmechanismen.
• Adrenaline, een hormoon dat wordt afgegeven door de bijnieren, verhoogt de hartslag en bloeddruk bij stress of inspanning.
• Atherosclerose is een aandoening waarbij cholesterol zich ophoopt in de bloedvaten, wat kan leiden tot een vernauwde bloedsomloop, hoge bloeddruk en een verhoogd risico op hart- en vaatziekten.

Transport bij planten

Planten hebben een transportsysteem om water, mineralen en suikers door de plant te vervoeren:

• Xyleem (houtvaten): Transporteert water en mineralen van de wortels naar de bladeren door middel van capillaire werking en verdamping.
• Floëem (bastvaten): Vervoert suikers (zoals glucose in de vorm van sacharose) en andere organische stoffen vanuit de bladeren naar de rest van de plant.
• Huidmondjes (stomata): Reguleren de verdamping van water en de gasuitwisseling met de omgeving.

Afvalstoffen en uitscheiding

Het lichaam verwijdert afvalstoffen via verschillende organen:

• Lever: Breekt giftige stoffen af, zoals ammoniak, en zet deze om in ureum.
• Nieren: Filteren afvalstoffen uit het bloed en produceren urine.
• Longen: Scheiden koolstofdioxide en waterdamp uit via de ademhaling.
• Huid: Verwijdert zouten via zweetklieren.